ભારતની કરન્સી નોટ માટે મહાત્મા ગાંધી નહોતા પ્રથમ પસંદ, તો કેમ અને ક્યારે છપાઈ તેમની તસવીર?

નવી દિલ્હી: દરેક દેશના ચલણમાં તેનો ઇતિહાસ, સંસ્કૃતિ અને વારસાની ઝલક જોવા મળે છે. વિશ્વના ઘણા દેશોમાં તેમના સંસ્થાપકોની તસવીર તેના પર અંકિત છે. ઉદાહરણ તરીકે, યુએસ ડૉલરમાં જ્યોર્જ વૉશિંગ્ટન, પાકિસ્તાની રૂપિયામાં મોહમ્મદ અલી ઝીણા અને ચીનમાં માઓ ઝેડોંગની તસવીર છે. તેવી જ રીતે ભારતમાં આપણી ચલણી નોટો પર મહાત્મા ગાંધીની તસવીર છે. પરંતુ સ્વતંત્ર ભારતમાં ચલણી નોટો માટે ગાંધીજીની તસવીર શરૂઆતમાં નકારી કાઢવામાં આવી હતી. થોડા સમય પછી નોટો પર ગાંધીજીની તસવીર દેખાવા લાગી હતી.

આઝાદી પછી આપણી ચલણી નોટો પર રાષ્ટ્રપિતા મહાત્મા ગાંધીની તસવીર હોય તે સ્વાભાવિક હતું પણ તે માટે તેઓ પ્રથમ પસંદગી નહોતા. ભારતીય રિઝર્વ બેંક અનુસાર, 14 ઓગસ્ટ 1947 ની મધ્યરાત્રિએ ભારતને અંગ્રેજો પાસેથી આઝાદી મળી અને 26 જાન્યુઆરી 1950 નારોજ ભારત પ્રજાસત્તાક દેશ બન્યું. આ અંતરાલ દરમિયાન રિઝર્વ બેંકે સ્વતંત્રતા પહેલાની નોટોનું ચલણ ચાલુ રાખ્યું હતું. ભારત સરકારે 1949માં 1 રૂપિયાની નવી ડિઝાઈનની નોટ બહાર પાડી હતી. સ્વતંત્ર ભારત માટે પ્રતીકો પસંદ કરવાના હતા.

કોઈ સર્વસંમતિ બની નહીં
શરૂઆતમાં એવું લાગ્યું કે ઈંગ્લેન્ડના રાજાની તસવીરને બદલે મહાત્મા ગાંધીની તસવીર લગાવવી જોઈએ. આ માટે ડિઝાઇન તૈયાર કરવામાં આવી હતી. પરંતુ અંતિમ વિશ્લેષણમાં ગાંધીને બદલે સારનાથના સિંહ સ્તંભ પર સર્વસંમતિ બની હતી. નોટોની નવી ડિઝાઈન મોટાભાગે અગાઉની નોટોની જેમ જ હતી. આઝાદી પછી ઘણા વર્ષો સુધી બેંક નોટો ભારતની સમૃદ્ધ વારસો અને પ્રગતિ દર્શાવે છે. 1950 અને 1960ના દાયકાની નોટો પર વાઘ અને હરણ જેવા પ્રાણીઓના ચિત્રો છપાયા હતા. આ સાથે હીરાકુડ ડેમ અને આર્યભટ્ટ સેટેલાઇટ અને બૃહદેશ્વર મંદિર જેવા ઔદ્યોગિક પ્રગતિના પ્રતિકોને પણ સ્થાન મળ્યું.

આ પણ વાંચો: ગુજરાત ટાઇટન્સના બેટ્સમેને CPLમાં રમી વિનાશક ઇનિંગ્સ, પાંચમી ઓવરમાં ટાર્ગેટ કર્યો ચેઝ

આ ડિઝાઇન ભારતના વિકાસ અને આધુનિકીકરણ તેમજ તેની સાંસ્કૃતિક વારસાને પ્રતિબિંબિત કરે છે. 1969માં ગાંધી જન્મ શતાબ્દીના અવસરે તેમની તસવીર ચલણી નોટો પર પ્રથમ વખત જોવા મળી હતી. આ ડિઝાઇનમાં ગાંધીજી બેઠા હતા અને તેમનો સેવાગ્રામ આશ્રમ બેકગ્રાઉન્ડમાં હતો. 1987 માં જ્યારે રાજીવ ગાંધી સરકાર દ્વારા 500 રૂપિયાની નોટને ફરીથી રજૂ કરવામાં આવી ત્યારે ગાંધીના ફોટાને તેમાં પ્રથમ વખત સ્થાન મળ્યું હતું. આરબીઆઈએ 1996માં મહાત્મા ગાંધી સિરીઝ શરૂ કરી હતી જેમાં વોટરમાર્ક અને સિક્યુરિટી થ્રેડ જેવી સુરક્ષા સુવિધાઓ હતી.

ગાંધી નહીં તો કોણ?
ભારતના ચલણ ઇતિહાસમાં આ એક નોંધપાત્ર ક્ષણ હતી, કારણ કે ગાંધી ભારતીય ચલણી નોટોના તમામ મૂલ્ય વર્ગો પર કાયમી ચહેરો બન્યા હતા. ચલણી નોટો પર ગાંધીજીની તસવીર બદલવાની માંગ પણ સમયાંતરે ઉઠતી રહી છે. જવાહરલાલ નેહરુ, સુભાષચંદ્ર બોઝ, સરદાર પટેલ અને દેવી લક્ષ્મી અને ગણેશની પ્રતિમાઓને વિકલ્પ તરીકે પ્રસ્તાવિત કરવામાં આવી છે. 2016માં જ્યારે તેમને પૂછવામાં આવ્યું કે શું સરકાર ચલણી નોટો પર અન્ય મહાપુરુષોની તસવીરો બદલવા માંગે છે, ત્યારે નાણા રાજ્ય મંત્રી અર્જુન રામ મેઘવાલે કહ્યું, ‘યુપીએ દરમિયાન એક સમિતિની રચના કરવામાં આવી હતી, જેણે પહેલાથી જ નક્કી કર્યું છે કે ચલણી નોટો પર મહાત્મા ગાંધીનું ચિત્ર બદલવું તેની કોઈ જરૂર નથી.

તત્કાલિન નાણાપ્રધાન અરુણ જેટલીએ કહ્યું હતું કે, ‘સરકાર સમય સમય પર આરબીઆઈ સાથે ચર્ચા કરીને નિર્ણય લે છે કે કઈ કરન્સીને ચલણમાં લાવવી જોઈએ. બેંક નોટોની ડિઝાઇન અને સુરક્ષા વિશેષતાઓ સરકાર દ્વારા સમય સમય પર RBI સાથે પરામર્શ કરીને નક્કી કરવામાં આવે છે. દેશમાં બેંક નોટોના પરિભ્રમણ અંગેનો નિર્ણય RBI દ્વારા લેવામાં આવે છે. જ્યારે તેમને પૂછવામાં આવ્યું કે શું સરકાર બી.આર. આંબેડકરની 125મી જન્મજયંતિની ઉજવણી માટે ચલણી નોટ અથવા સિક્કો રજૂ કરવાના પ્રસ્તાવ પર, મેઘવાલે જવાબ આપ્યો કે સરકારે પહેલાથી જ 125 રૂપિયાનો નોન-સર્ક્યુલેશન સ્મારક સિક્કો અને 100 રૂપિયાનો ચલણ સિક્કો જારી કર્યો છે. આંબેડકરની જન્મજયંતિના અવસરે રૂ. 10ની નોટો જારી કરવામાં આવી હતી, જેને વડાપ્રધાન દ્વારા 6 ડિસેમ્બર, 2015ના રોજ બહાર પાડવામાં આવી હતી.

દેશનું માર્ગદર્શન
2022 માં આમ આદમી પાર્ટીએ દેશમાં સમૃદ્ધિ લાવવા માટે ભારતીય ચલણી નોટો પર દેવી લક્ષ્મી અને ભગવાન ગણેશની છબીઓ છાપવામાં આવે તેવું સૂચન કરીને હલચલ મચાવી હતી. વિપક્ષના નેતાઓ અને સત્તાધારી ભારતીય જનતા પાર્ટીએ આ સૂચનની ટીકા કરીને આ પ્રસ્તાવે ભારે ચર્ચા જગાવી હતી. બે વર્ષ પહેલા મહાત્મા ગાંધીના પ્રપૌત્ર તુષાર ગાંધીએ ડિજિટલ રૂપિયાની ડિઝાઈનમાં બાપુની તસવીરનો સમાવેશ ન કરવા પર નારાજગી વ્યક્ત કરી હતી. એક ટ્વિટમાં તેમણે ડિજિટલ કરન્સીની ડિઝાઇનમાં મહાત્મા ગાંધીની અવગણના કરવા બદલ આરબીઆઈ અને સરકારની ઝાટકણી કાઢી.